Sự tha hóa nghiêm trọng ở nơi giữ vai trò 'cánh tay nối dài của công lý'

Đối tượng Nguyễn Thị Mai Anh (SN 1979, trú tại Thanh Xuân, Hà Nội), đối tượng cầm đầu và Lê Văn Đông (SN 1978, chồng Mai Anh).

Sự buông lỏng trong kiểm soát quyền lực

Liên quan đến vụ án “Tàng trữ trái phép chất ma túy, Tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy, Đưa hối lộ, Nhận hối lộ, Môi giới hối lộ và Lợi dụng chức vụ quyền hạn trong khi thi hành công vụ" xảy ra tại Viện pháp y tâm thần Trung ương TP Hà Nội và tỉnh Thanh Hóa, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu - Chuyên gia tội phạm học cho biết, đây là biểu hiện của sự tha hóa nghiêm trọng trong bộ máy giám định – nơi lẽ ra phải trung lập, khách quan, giữ vai trò “cánh tay nối dài của công lý”.

“Nguyên nhân căn bản, theo tôi, là sự buông lỏng kiểm soát quyền lực, thiếu cơ chế giám sát chéo, dẫn đến môi trường dễ bị thao túng bởi lợi ích vật chất. Tâm lý hám lợi, thiếu bản lĩnh nghề nghiệp, cộng với việc các quy trình giám định có thể bị vận dụng tùy tiện đã tạo ra một thị trường “ngầm” buôn bán kết luận pháp y, mà bệnh án tâm thần là mặt hàng đặc biệt nguy hiểm” – Tiến sĩ Hiếu phân tích.

Các đối tượng liên quan vụ án.

Theo Tiến sĩ Hiếu, trong vụ án trên, có thể thấy rõ tính chất có tổ chức, xuyên ngành và hoạt động chuyên nghiệp. Những đối tượng phạm tội có tiền, có mối quan hệ, thường móc nối với “cò bệnh án”, nhân viên y tế và cán bộ pháp y để “đi đường tắt”. Sự chuyên nghiệp thể hiện ở chỗ chúng nắm rất rõ quy trình, biết điểm yếu nào để tác động, thậm chí chuẩn bị trước các biểu hiện giả bệnh, có người hướng dẫn diễn kịch trong suốt quá trình giám định.

Ba “điểm yếu” lớn nhất trong quy trình giám định pháp y tâm thần là thiếu quy trình giám định minh bạch, có giám sát độc lập. Hầu hết các quy trình hiện nay do chính đơn vị giám định nội bộ tổ chức từ đầu đến cuối; thiếu công cụ kiểm tra tính trung thực của biểu hiện tâm thần – vốn rất dễ ngụy tạo; cuối cùng là có sự chủ quan hoặc tiếp tay từ nhân viên pháp y, dễ bị “mua chuộc” vì không có chế tài ngăn chặn đủ mạnh.

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu

“Nếu một người được xác định mắc bệnh tâm thần, họ có thể thoát hoàn toàn vòng tố tụng – tức không bị khởi tố, không bị truy tố, thậm chí không bị xét xử. Vì vậy, kết luận giám định có sức nặng ngang với “kim bài miễn tử”, và khi quyền lực này bị lạm dụng, rủi ro pháp lý là cực lớn – không chỉ gây oan sai mà còn làm tội phạm lọt lưới pháp luật một cách hợp pháp” – Tiến sĩ Hiếu nhấn mạnh.

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu - Chuyên gia tội phạm học.

Cần cải cách cơ chế giám định

Ông Hiếu cho rằng, trong vụ án những người bị khởi tố có cả viện trưởng, viện phó… cho thấy trách nhiệm của người đứng đầu là không thể né tránh. “Nếu cơ quan giám định là nơi tập trung quyền lực mà không có thiết chế giám sát độc lập từ bên ngoài thì nguy cơ tha hóa là rất lớn. Người đứng đầu phải chịu trách nhiệm chính trị, pháp lý và đạo đức khi để bộ máy mình quản lý trở thành công cụ tiếp tay cho tội phạm” – ông Hiếu nói.

Theo ông Hiếu cần cải thiện về phối hợp giữa cơ quan y tế và tư pháp, bởi hiện tại, việc phối hợp còn rời rạc, thiên về hình thức, thiếu các cơ chế giám sát lẫn nhau. Cơ quan tư pháp thường lệ thuộc vào kết luận giám định, trong khi ngành y tế lại không chịu trách nhiệm hậu kiểm. Cần có một cơ chế phản giám định – cho phép các bên tư pháp đề nghị giám định lại hoặc độc lập hóa kết luận bằng cơ sở thứ hai.

Cùng với đó là tách bạch quyền lực giám định ra khỏi các cơ sở y tế chịu chi phối hành chính, tiến tới xây dựng Viện Giám định pháp y độc lập cấp quốc gia, dưới sự quản lý trực tiếp của Quốc hội hoặc Tòa án nhân dân tối cao. Đồng thời thiết lập cơ sở dữ liệu quốc gia về bệnh án giám định, có mã hóa, lưu trữ và kiểm tra chéo dễ dàng.

Dàn âm thanh thu giữ của các đối tượng trong vụ án tại Viện Pháp y tâm thần Trung ương.

Đồng quan điểm, luật sư Trần Tuấn Anh – Công ty luật Minh Bạch cho biết, quá trình giám định đang thiếu cơ chế kiểm tra chéo, thiếu sự giám sát độc lập từ bên ngoài như cơ quan điều tra, kiểm sát, hoặc các chuyên gia y tế trung lập. Sự thiếu vắng một cơ chế minh bạch, đa tầng kiểm soát đã tạo điều kiện cho những hành vi tiêu cực nảy sinh và phát triển.

Luật sư Trần Tuấn Anh.

“Một trong những đề xuất cấp thiết là thành lập Hội đồng giám định liên ngành trong các vụ án nghiêm trọng, gồm đại diện của cơ quan pháp y, cơ quan điều tra, viện kiểm sát và chuyên gia độc lập thuộc Bộ Y tế. Cơ chế này không chỉ giúp đảm bảo tính khách quan, mà còn nâng cao trách nhiệm giải trình của từng thành viên tham gia” – luật sư Tuấn Anh nêu quan điểm.

Luật sư Tuấn Anh cũng cho rằng, cần xây dựng hệ thống hậu kiểm nghiêm ngặt đối với các kết luận giám định, như lưu trữ hồ sơ y tế độc lập, đối chiếu bệnh sử thực tế, áp dụng công nghệ để quản lý kết luận giám định bằng mã số truy xuất minh bạch. Đồng thời, không thể thiếu một cơ chế xử lý nghiêm khắc những cán bộ tiếp tay cho tiêu cực. Việc xử lý hình sự, kỷ luật nghiêm minh không chỉ là hình phạt cần thiết mà còn là thông điệp răn đe, củng cố lại niềm tin của xã hội vào công lý.