50 năm kỳ thi tốt nghiệp THPT - Kỳ cuối: Gian nan học thật, thi thật
Trong lịch sử những kỳ thi tốt nghiệp THPT, xuyên suốt hành trình 50 năm vẫn là nỗ lực đổi mới đầy gian nan để hướng đến việc học thật, thi thật.
Gọi thí sinh vào phòng thi - Ảnh: VĨNH HÀ
Ông Trần Văn Nghĩa - nguyên phó cục trưởng Cục Quản lý chất lượng (Bộ GD-ĐT), người đã gắn bó với đổi mới thi từ những sau năm 2000, cho rằng mọi cải tiến các kỳ 
Thí sinh Hà Nội sau một buổi thi tại Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 - Ảnh: NAM TRẦN
Trả lại tên kỳ thi tốt nghiệp THPT
Từ năm 2015 đến 2019, cả nước chỉ còn một kỳ thi THPT quốc gia mang hai mục đích: xét tốt nghiệp THPT, tuyển sinh ĐH-CĐ. Việc gộp kỳ thi nhằm giảm tải, giảm căng thẳng, tốn kém, tạo thuận lợi cho thí sinh không phải tham dự quá nhiều kỳ thi. Nhưng áp lực dồn lên vai thí sinh, dồn lên những người tổ chức kỳ thi lại rất lớn.
Kỳ thi trong các năm này không ngừng bổ sung, điều chỉnh các quy định. Năm 2015 - năm đầu tiên thực hiện kỳ thi "2 trong 1", Bộ GD-ĐT quy định hai loại cụm thi: cụm thi địa phương dành cho thí sinh chỉ thi để xét tốt nghiệp (65 cụm) và cụm thi ĐH dành cho thí sinh dự thi vừa để xét tốt nghiệp vừa tuyển sinh ĐH (38 cụm). Các cụm thi ĐH do người của trường ĐH được điều động làm trưởng cụm.
Tới năm 2017, Bộ GD-ĐT xóa quy định hai loại cụm thi, mỗi tỉnh, TP trực thuộc trung ương chỉ tổ chức một cụm thi. Kỳ thi được giao cho địa phương chịu trách nhiệm cả khâu coi thi, chấm thi.
Năm 2017 cũng là mốc kỳ thi có những thay đổi về môn thi: thí sinh THPT thi bốn bài thi gồm toán, ngữ văn, ngoại ngữ và chọn một trong hai bài thi tổ hợp khoa học tự nhiên (có toán, vật lý, hóa học) và khoa học xã hội (có lịch sử, địa lý, giáo dục công dân). Thí sinh học giáo dục thường xuyên thi ba bài là toán, văn và một trong hai bài thi tổ hợp.
Thời kỳ này trên 90% số cơ sở ĐH sử dụng kết quả thi quốc gia để tuyển sinh, chỉ có một số ít trường tư tuyển sinh bằng xét học bạ. "Gánh nặng" này khiến nhiệm vụ bảo vệ kỳ thi khách quan, nghiêm túc gặp khó khăn.
Đây là thời gian xảy ra gian lận chấn động ở một số tỉnh miền núi phía Bắc. Nếu như thời trước cuộc vận động "hai không", tiêu cực thi cử do nhiều nguyên nhân trong đó có bệnh thành tích thì ở những năm thi THPT quốc gia, tiêu cực chủ yếu xuất phát từ động cơ "xét tuyển ĐH".
Trên thực tế, bộ trưởng đương nhiệm thời đó là ông Phùng Xuân Nhạ đã từng mời các chuyên gia nghiên cứu đổi mới thi trong nhiều năm. Bộ GD-ĐT cũng từng nghiệm thu kết quả của nhóm nghiên cứu với các phương án đề xuất. Trong đó phương án "bỏ kỳ thi tốt nghiệp" lần nữa được đặt ra.
Phương án này nêu học sinh hoàn thành chương trình THPT thì được cấp chứng chỉ. Còn những thí sinh muốn thi để lấy kết quả xét tuyển ĐH thì tham gia thi do các trung tâm khảo thí độc lập tổ chức với nhiều đợt thi khác nhau trong năm.
Những người nêu đề xuất này cho rằng khi thi để tuyển sinh ĐH được giao về cho các trung tâm độc lập thay vì giao cho địa phương thì tiêu cực sẽ được triệt tiêu. Ngoài ra cách thức thi sẽ có những thay đổi căn bản, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực, phẩm chất người học.
Mặc dù các đề xuất không được hiện thực hóa nhưng ở thời kỳ này một số cơ sở ĐH bắt đầu thành lập các trung tâm khảo thí để tổ chức các kỳ thi đánh giá tư duy, đánh giá năng lực, cho phép các cơ sở đào tạo sử dụng kết quả thi này để tuyển sinh.
Năm 2020, Bộ GD-ĐT trả lại tên kỳ thi tốt nghiệp THPT. Về hình thức, nó được tách ra độc lập sau năm năm gộp thành kỳ thi "2 trong 1". Nhưng kỳ thi này vẫn duy trì các mục tiêu như kỳ thi "2 trong 1", cho phép sử dụng kết quả thi để tuyển sinh.
Chẳng những thế, Bộ GD-ĐT cũng ban hành các quy định ràng buộc để các cơ sở ĐH buộc phải sử dụng kết quả thi tốt nghiệp THPT là một trong các phương thức xét tuyển ĐH. Lịch sử kỳ thi tốt nghiệp THPT được viết thêm bốn năm nữa, tương đối ổn định để bắt đầu một lộ trình đổi mới mạnh mẽ.
Kỳ thi đặc biệt năm 2025
Kỳ thi năm 2025 là kỳ thi đầu tiên của lứa học sinh học Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Mặc dù vẫn chịu áp lực là kỳ thi có nhiều mục đích, trong đó có mục đích để xét tuyển ĐH nhưng kỳ thi năm 2025 đã có những thay đổi rõ nét về định hưởng ra đề thi.
Nó bám sát hơn với những thay đổi ở chương trình giáo dục phổ thông khi tỉ lệ câu hỏi gắn với thực tiễn nhằm kiểm tra các năng lực, kỹ năng của thí sinh được chú trọng. Đặc biệt môn văn có những thay đổi bứt phá khi không sử dụng ngữ liệu ở sách giáo khoa, nhằm xóa bỏ vấn nạn "văn mẫu" và các môn thi trắc nghiệm được đa dạng hơn về dạng thức.
Cùng với đó, tuyển sinh ĐH với nhiều phương thức cũng giảm áp lực một phần cho kỳ thi tốt nghiệp. Và thay vì gồng lên huy động nhiều lực lượng chỉ để chống đỡ với gian lận thi cử thì giải pháp để "học thật, thi thật" căn cốt hơn.
50 năm kỳ thi tốt nghiệp THPT - Kỳ 5: Những vụ gian lận rúng động