Nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền và danh cầm Nguyễn Phú Đẹ - Ảnh: NVCC
Trong căn nhà nhỏ trên phố Đội Cấn (Hà Nội), giọng bà Quách Thị Hồ tịch liêu vang lên man mác "hóa vàng" thời gian.
Vừa nghe vừa phách theo, Bùi Trọng Hiền kể về hành trình 9 năm "mở khóa" kho di sản ả đào, hay còn gọi là
Cuốn khảo cứu về ả đào của nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền là kết quả suốt 9 năm nghiên cứu, dày gần 600 trang - Ảnh: ĐẬU DUNG
- So với những loại hình khác, trong toàn bộ hệ thống tư liệu thành văn cũng như quan điểm của giới nghệ nhân, khổ đàn - khổ phách vẫn là một điều gì đó mơ hồ.
Bản thân những nghệ nhân nhà nghề cuối cùng của thế kỷ 20 như Nguyễn Thị Chúc, Nguyễn Phú Đẹ, Phó Thị Kim Đức... hay than các ca nương bây giờ hát "làm gì có phách" nhưng thế nào là đúng thì không ai nói.
Xưa, các nghệ nhân được học từ bé. Lứa nghệ nhân giờ học qua loa, qua sự truyền miệng lẫn diễn dịch chưa đúng, hát một cách cảm tính mà không hiểu gì.
Có một quãng thời gian dài ả đào bị bỏ bê, thậm chí khinh miệt.
Tới 2005, làm hồ sơ di sản trình Unesco thì số nghệ nhân nhà nghề còn quá ít ỏi, lại già yếu. Cơ hội được "cầm tay chỉ ngón" của lớp đào kép trẻ là không tưởng.
* Người hát ả đào là linh hồn của loại hình này, còn âm luật giữ vai trò gì?
- Là xương sống. Ba tháng đầu tiên khi bập vào ký âm, thú thực tôi đã bị choáng ngợp vì nhận ra các cụ nhà mình ghê gớm và kỳ vĩ quá. Đó là hệ thống âm luật rất khoa học, cực kỳ tinh vi, phức tạp.
TRÍCH: TRÀNG AN HOÀI CỔ - NSND QUÁCH THỊ HỒ - ĐD NSND VIỆT HƯƠNG
Lời nhắn nhủ của tiền nhân
* Trêu ngươi, khó nhằn, lẫn bao dị nghị nhưng trên hành trình 9 năm đó, Bùi Trọng Hiền cũng đã được ả đào "độ?
- Đúng là ả đào "độ" thật. Năm 2015, tôi bị sốc và say vì ả đào. Tôi lao vào ký âm, phân tích thâu đêm tới sáng liên tục trong mấy tháng đầu, tới khi bị xuất huyết dạ dày. Sau này, tôi còn trải qua một trận thủng dạ dày nữa. Còn sống là may mắn lắm.
Cuộc gặp cuối cùng với GS Trần Văn Khê - Ảnh: NVCC
Cuộc cách mạng tình dục sớm nhất thế giới?
* Trong phần 6, anh viết: "Sự hình thành hệ thống nhà hát cô đầu xứng đáng được coi như một cuộc cách mạng giới - giải phóng phụ nữ" và "ở góc độ tự do luyến ái, cũng có thể coi là cuộc cách mạng tình dục sớm nhất trên thế giới"?
- Tôi phải tra cứu rất kỹ rồi mới kết luận. Ở Mỹ, tới 1960 mới diễn ra cuộc cách mạng tình dục. Còn ở Việt Nam, đã có thời các cô đầu. Bao nhiêu năm, cô đầu bị coi là đĩ điếm rồi chịu sự miệt thị.
Nhưng trước đó là gì? Phụ nữ chưa chồng mà chửa, có con ngoài giá thú... bị trói lại, cả làng cả xã làm nhục rồi đóng bè trôi sông hoặc cạo trọc đầu bôi vôi.
Có thể, sẽ hơi quá theo góc nhìn đạo đức nhưng đặt trong bối cảnh phong kiến, mới hiểu và thông cảm được cho sự "bung" ra của các cô đầu.
Một trong những bản ký âm từ 9 năm trước, nay đã phai màu theo thời gian - Ảnh: NVCC
Lần đầu trong lịch sử, cô đầu làm chủ kinh tế, làm chủ các nhà hát, thích yêu ai thì yêu, thích ngủ với ai thì ngủ, thích lấy ai thì lấy, tự do phóng túng về luyến ái. Họ là hot girl thời đó, muốn họ làm quảng cáo cho nhãn hiệu, phải trả rất nhiều tiền.
Những cô đầu Hà Nội cũng đóng vai trò lịch sử, tiên phong cho nhiều trào lưu thời trang kiểu tân thời những năm 1920, 1930 như mặc áo dài Cát Tường, đi guốc cao gót thay cho đôi hài mỏ vịt truyền thống.
Cô đầu cũng là những nghệ sĩ đầu tiên được các hãng đĩa danh tiếng thế giới mời góp mặt.
Vũ Bằng gọi các cô đầu là "vú nuôi" của giới văn nghệ Hà Nội. Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Nam Cao, Lưu Trọng Lư, Nguyễn Công Hoan... ai mà không ra vào nhà hát cô đầu. Đến hàng xóm của gia đình tôi, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương, cũng mê hát ả đào như điếu đổ.
* Một số tài liệu kể trong sự kiện hơn 60 ngày đêm lịch sử, các cô đầu đã tình nguyện ở lại, chiến đấu và hy sinh...
- Nhiều cô đầu, kép đàn ở nhà hát Khâm Thiên, Vạn Thái, Bạch Mai, Ngã Tư Sở... tình nguyện ở lại trong hơn 60 ngày đêm ấy, sau đó hàng trăm đào nương cùng bộ đội lên chiến khu Việt Bắc làm dân công, tham gia kháng chiến, họ lên cả Tây Tiến...
Điều gì khiến họ làm vậy? Chỉ có thể nói, đó là lòng yêu nước. Họ là một phần của lịch sử dân tộc.
Hãy trả lại công bằng cho các cô đầu. Tôi muốn giải oan cho họ. Khi viết phần này, tôi nước mắt giàn giụa vì thương các cô đầu của tôi.
Mừng thọ 100 tuổi, cụ Giản Chi còn hát được ả đàoMột dịch vụ dịch thuật bằng trí tuệ nhân tạo (AI) dành riêng cho tiểu thuyết vừa ra mắt tại...
Ngày 13-7, UNESCO thông qua quyết định phê duyệt điều chỉnh ranh giới của Di sản thiên nhiên thế giới...
Wind Breaker, một trong những manhwa thành công nhất Hàn Quốc một thập kỷ qua với hàng triệu độc giả...
